(masterclass over oa dit onderwerp op 1 Juni, zie hiernaast)
‘Wat is circulair bouwen?’ , twittert Thomas van Belzen naar afloop van het Cobouw cafe in Drachten. Het is nog niet duidelijk. Laat ik een poging wagen.
Bouwen, dat snappen we wat dat is, maar Circulair is natuurlijk het kernwoord : en circulair betekent in de meest basale vorm, dat je terugkrijgt wat je er in hebt gestopt. Met andere woorden: als je een houten balk gebruikt in een gebouw, die van een boom kwam , dan zorg je dat die boom weer terugkomt. Dan heb je circulair gebruik gemaakt van grondstoffen, de voorraad is weer aangevuld. Voor de economen onder ons: een ‘revolving fund’, maar dan in het echt….. Iedere ondernemer weet dat ook, als de voorraad niet wordt aangevuld, houdt het een keer op. Probleem met bouwen is dat die opbouw van de grondstof voorraad meestal uit het zicht is, zoals de aangroei van dat bos voor die balk. Herplanten ze die bomen wel in Roemenië wel, of in Indonesië?
Circulair is dus grondstoffen (en energie bronnen) beheren op een manier die de voorraad in stand houdt , dus niet uitput. En dus:
circulair bouwen gaat in feite niet om (ge-)bouwen, maar om circulair grondstoffen te beheren.
Een vergissing die vaak gemaakt wordt, het gebouw is in principe niet circulair…. Dat gebouw is een tijdelijke opslag van grondstoffen, een rustpunt , in hun constante stroom door het systeem. Natuurlijk, hoe langer die opslag duurt, hoe minder die stroom belast wordt, hoe meer ruimte voor ander toepassingen, zoals bijvoorbeeld nieuwbouw. En inderdaad, gebouwen onderhouden is onderdeel van de kringloop-optimalisatie, van het minder belasten van de stroom in de kringloop.. En zolang het totaal binnen de natuurlijke stroomsnelheid blijft ben je klaar.
Als de snelheid x volume plus de (aandrijf-) energie hoger is dan er natuurlijk wordt aangevuld, vindt uitputting plaats. En dient er dus, om circulair te zijn, aanvulling te zijn, regeneratie, herstellen van de voorraad.
En dat geldt dus voor alle materialen en energiebronnen, ook voor mineralen en metalen. Eerst maar eens mineralen , zoals bijvoorbeeld baksteen. Dat is altijd een circulair proces geweest: die werden gemaakt van rivier slib, dat door erosie in onze rivieren kwam, een continue hernieuwbare stroom: de voorraad werd bepaald door de volume en snelheid van het erosie proces, terwijl de grondstof herstelde doordat bergketens steeds opnieuw ontstaan als gevolg van continentale driften en tektonische opstuwing. Je zou bakstenen zo eeuwig kunnen blijven produceren, zolang je je houdt aan de hoeveelheid slib dat door de Maas of Rijn langs komt.
Even afgezien van de energie voor bakstenen, die moet natuurlijk aan dezelfde voorwaarden voldoen: hernieuwbaar zijn, en nog belangrijker , ook hernieuwd worden. Dat is circulair. Ook hier weer, je kan de opbrengst, of beter het effectieve gebruik van die constante stroom, verhogen door de afgeleide stroom te vertragen, door gebouwen honderden jaren te laten meegaan, of bakstenen te hergebruiken,cq te recyclen. Dan wordt de doorstroom snelheid lager, en resteert er volume voor andere bouwwerken. Ook wel lineair vertragen te noemen.
Er is dus ook zoals ik eerder schreef maar 1 kringloop: het verschil voor diverse stoffen zit in de snelheid van regeneratie. [1] Sommige materialen doen daar miljoenen jaren over. Maar dat neemt niet weg dat ook die aan dezelfde wetmatigheden voldoen, al is het altijd een wat lastiger verhaal als we bij metalen aanbelanden. Die zijn toch niet-hernieuwbaar? Dat zijn ze dus wel. Er is een tempo waarin we ze kunnen gebruiken zonder dat ze uitputten. Maar dat is zo gering, dat we al haast per definitie meer dan het volume en de snelheid van de natuurlijk stroom gebruiken , met uitputting tot gevolg. Dus dient de ‘herstel stap’ te volgen. De metalen zijn niet verdwenen natuurlijk, die zijn verdund aanwezig als moleculen in de aardse achtergrond. Weggeroest zogezegd. Aan de voorkant zie je dan dat de ertsen steeds minder verzadigd zijn, en het dus ook nog eens steeds meer energie kost om dezelfde hoeveelheid metaal te winnen. Zie het verband in de grafiek.
De voorraden van metalen zijn echter wel te herstellen, door bijvoorbeeld die verdunde en verspreide moleculen weer te verzamelen, en concentreren,. En precies, dat kost ook energie. Linksom of rechtsom, er is geen gratis lunch zoals ze dat zeggen. Dat kan bijvoorbeeld door ze uit zeewater terug te filteren. Want alles komt in zee terecht. Denk maar aan het plastic dat we er nu ook weer uit willen halen. Hetzelfde voor metalen. En de energie voor herstel van de voorraad moet in een circulaire benadering natuurlijk in rekening worden gebracht. Zoals ik al eerder schreef, het is een vorm van ongelijke behandeling , van grondstof racisme, als de biobased bronnen wel regeneratie meenemen, en de metalen niet, alleen omdat een paar mensen roepen dat dat niet kan. [2] Eigenlijk zou je eenvoudig kunnen stellen dat:
hoe langer de natuurlijke kringloop doorlooptijd, hoe hoger de impact, van de materialen en (aandrijf-) energie tezamen.
Terug naar het bouwen. Ontwerpen ( architectuur) en bouwen is dus ook met name een fysische exercitie: welke bronnen gebruik ik, waar haal ik ze vandaan, en hoe zorg ik dat ze niet uitputten. De eenvoudigste manier daarvoor is dus te bouwen met biobased grondstoffen. Die hebben op de eerste plaats als de minste impact van alle grondstoffen, in het lineaire deel (productie en verwerking) vragen ze slechts beperkte energie inzet , die ook nog eens hernieuwbaar is en hernieuwd wordt, op de eerste plaats natuurlijk de aangroei en herstelroute die zonne energie gedreven is, en ook in de verwerking is de inzet van energie beperkt ( de embodied energie) . Wat overigens niet wegneemt dat ook met biobased grondstoffen spaarzaam moet worden omgesprongen, er is maar beperkt ‘ruimtetijd’ op aarde ( landbouwopbrengst per totaal ha-jaar, ) dus hoe langer we ermee doen hoe meer mensen kunnen profiteren van de opbrengst.
Maar de keuze voor (biobased) materialen is in feite de laatste stap in de overwegingen van een ontwerpproces : De eerste overwegingen spelen al een schaal niveau hoger. Meer algemeen zal de ontwerper zich dus moeten afvragen: is het gebouw überhaupt nodig, is het niet anders op te lossen..? Zoals ik eens voorstelde in Culemborg. In Eva-Lanxmeer was er behoefte aan een hotel congres centrum, vanwege de grote belangstelling voor de duurzame wijk. Na wat rondvragen bleken er zalen en zaaltjes genoeg op loop afstand bij bedrijven. En ook genoeg kamers bij mensen thuis die leegstonden en best wel af en toe als Airbnb ( dat toen nog niet bestond…) verhuurd konden worden. Combineer de twee slim,, en je hebt een hotel congrescentrum zonder 1 steen gebruikt te hebben. Dat was toen een stap te ver, maar ik bedoel maar. Of kunnen we bijvoorbeeld niet verhuizen naar Limburg, daar slopen ze woningen omdat er teveel zijn. Dat is ook circulair-bouwen denken. Of beter nog : Circulair huisvesten.
En als er al een gebouw moet komen, kan de functie ‘anders’ voorzien worden? Combinatie met ander project of als dienst bijvoorbeeld? En mocht er toch een nieuw gebouw komen, kan het dan met veel minder grondstoffen en energie gerealiseerd worden, en met minder operationeel energiegebruik? Optimalere ruimteindeling bijvoorbeeld, dubbel gebruik van de ruimte, compartimenteren, zodat niet alles altijd verwarmd hoeft te worden. Dat alles gaat vooraf aan bouwen, en is hard nodig om de stromen weer binnen een circulair beheer te brengen, en ook CO2 emissies in de hand te houden.
Pas dan komen de materialen in beeld, en zoals beredeneerd, biobased in principe, en laten we eerlijk zijn, een metaal als aluminium bijvoorbeeld is in een gebouw helemaal niet nodig. Daar zijn prima alternatieven voor, zoals eerder betoogd. [3] En kunnen we ons de enorm belastende produktie en herstelroute besparen.
Afijn, circulair dus … Ik zal het wat compacter proberen samen te vatten:
Circulair bouwen (of renoveren) is bronnen gebruiken (en energie daarvoor) binnen het tempo waarmee de stromen intact blijven. Of hersteld kunnen (en) worden.
Dat is vooral een ruimtetijd relatie: hoeveel grondstoffen per tijdseenheid (volume, snelheid, (aandrijf-) energie en herstelvermogen) zijn beschikbaar , en hoe kan ik daar zoveel mogelijk mee realiseren cq in stand houden. Altijd een combinatie van lineair vertragen , en circulair herstellen, op verschillende schaalniveau’s onder de noemer “huisvesten’ .
En uiteindelijk kom je dan als het gaat om daadwerkelijk bouwen, uit bij biobased bouwen, zoals ik al eerder stelde [4], de toekomst is dus eigenlijk vegetarisch bouwen….
(picture: Tree cathedral Italy http://www.giulianomauri.com/test/ )
zie ook:
[1] http://ronaldrovers.nl/closing-cycles-there-is-just-1-cycle/
[2] http://ronaldrovers.nl/circulair-part-2-grondstof-racisme/
[3] http://ronaldrovers.nl/bouwwereld-en-co2-vermijd-aluminium/
