Afgelopen Mei overleed Jaime Lerner. Hij heeft duurzame stadsontwikkeling min of meer uitgevonden. Een kleine ode.
Alles moet duurzaam of circulair tegenwoordig, dus ook de steden. Is er dan een stad die veel van deze principes al heeft toegepast, waar wat te leren valt? Die niet alleen kringlopen sloot, maar ook de bronnen eerlijker verdeelde, en die verantwoording nam zodat haar bewoners ook in beroerde tijden een zekere basis voorziening overeind kon houden ?
Die is er zeker, en dat is Curitiba, in Brazilie, notabene. Onder de bezielende leiding leiding van Jaime Lerner, als burgemeester van de stad, is er vanaf de jaren zestig gewerkt aan een meer duurzame en inclusieve stad. Ik had er destijds al veel over gelezen, maar was in de gelukkige omstandigheid dat ik in 2004 samen met vriend en collega Kazuo Iwamura van Japan , er een bezoek kon brengen, en door Jaime Lerner zelf werd rondgeleid.
De stad groeide in de jaren vijftig en zestig sterk, en uit zijn voegen, met alle gevolgen van dien. Het was tijd voor een masterplan om dat allemaal in de hand te houden. Dat plan kam er, en was ook de decennia erna de blauwdruk voor de ontwikkeling, met steeds nieuwe elementen die in dezelfde filosofie pasten.
Een belangrijke aanleiding was overigens de groei en toename autoverkeer. Dat bedreigde de leefbaarheid, en vergrootte de afstand tussen arm en rijk. En het viel Lerner, overigens opgeleid als architect, op dat kinderen niet meer op straat speelden. Toen al. Terwijl, zo vertelde hij, “ de straat de synthese van het leven” is, en: “hoe meer gemengde functies, des te menselijker is een stad.” Dat wordt volgens hem in talrijke culturen herkend: “multifunctionele ontwerpen en planning is een lineaire benadering, en het mengen fan functies een circulaire benadering” (!).
En op dat principe zijn destijds de projecten gestart, steeds op een integrale manier.
Belangrijk onderwerpen waren: een lineaire ipv radiale ontwikkeling van de stad, snel en betaalbaar OV , een bereikbare binnenstad, sociale en culturele integratie, werkgelegenheid, en lage materiaal inzet, ingegeven overigens vooral door kostenbesparing. Overigens zou hij later verklaren dat als je van alle budgetten een 0 afhaalt, dat je dan pas creatief wordt. En als je er twee nullen afhaalt, wordt het pas duurzaam….
Het bekendste project in Curitiba is ongetwijfeld het openbaar vervoer systeem : De metro was in beeld, maar al snel werd duidelijk dat een goed bus systeem 100x goedkoper zou zijn., Maar dat moest dan wel als een metro functioneren. Dus werden wegen heringericht voor een optimaal bus netwerk: “We gebruikten bestaande straten als uitsluitend busbanen”. Want: “auto’s zijn niet heilig”. “And we used existing streets for Public Transport: cars are not sacred!” De bussen reden om de 10 minuten, en niet naar een centraal station maar als een radiaal netwerk, en in de loop der jaren werd een perfect snel in en uitstap portaal ontwikkeld: gelijkvloers instappen en er was al betaald voor instappen. En die snelheid alsof het een Metro systeem was werd gehaald.
Overigens werd dat weer gecombineerd met een sociaal project: Afval is geen afval maar grondstof: Mensen die afval inzamelden en gesorteerd naar de verwerkingsstations brachten kregen daarvoor in ruil gratis bus tickets, het mes sneed aan vele kanten: “people did not change to Public Transport for sustainability…, but because it was a better alternative. 25 % changed in the first years.”
Dat was overigens niet het eerste project waarmee hij opzien baarde. Dat was de ombouw van het stadscentrum in een voetgangersgebied, iets wat hier pas decennia later begon. En dat was een meesterstuk, want er was veel weerstand, oa bij winkeliers, Lerner verzocht zijn publieke werken om een plan zodat dat alles in 1 weekend te realiseren was. Het eerste plan waarmee ze kwamen zou een maand vergen. En hij stuurde ze terug, 1 weekend. Het tweede plan was een week, en weer stuurde hij ze terug naar de tekentafel. Uiteindelijk deden ze het in 72 uur. Snelheid was cruciaal zo vertelde hij, om 3 redenen: om periode van onzekerheid te beperken. om bureaucratie te vermijden, en om politieke problemen te vermijden, Tijdens het weekend was het niet mogelijk een kort geding aan te spannen. Uiteindelijk werd het maandagavond opgeleverd, en na wat gepruttel bleek al na enkele dagen dat het een succes was, en iedereen blij . Dat maakte vervolg projecten natuurlijk ook makkelijker, hij kreeg krediet.
In navolging van deze eerste projecten werden in de loop der jaren vele ander initiatieven ontplooid, waarvan ik zijn bouw cq huisvestingsbeleid wel het meet indrukwekkend vond: Er was een gedetailleerde visie op de stad, hoger bouwen alleen langs de assen , en daartussen laagbouw, vooral twee lagen. Maar het was geen rijke stad, en er was sociale woningbouw nodig, maar daarvoor waren geen middelen. Dus creativiteit was gewenst: en gevonden in de regeling dat iemand een vergunning kon krijgen voor een derde woninglaag, tegen de kosten van een eenvoudige eenlaagse sociale woning. Vestzak-broekzak, leidend tot sociale woningbouw en herverdeling van de rijkdom. Eenzelfde benadering werd gehanteerd bij renovatie van historische panden: een extra verdieping, wanneer tegelijk elders een historisch pand werd opgeknapt. (‘Building rights transfer act’)
Leefbaarheid en participatie waren voorname uitgangspunten bij de transformatie van de stad . Vandaar dat er ook lokale opleidingscentra werden gerealiseerd, iedereen kon daar gratis een beroep leren: zoals naaister of lasser (Lighthouses of Knowledge)., Ze kregen daarna een tijdlang de beschikking over bijvoorbeeld een naaimachine, om een eigen omzet te realiseren.
Een scholingsplan voor kinderen werd opgetuigd, en culturele centra voor alle minderheden, waarvan Curitiba er nog al wat had, veelal Europeanen die hun heil in Brazilië hadden gezocht. De vervuilende industrie werd verbannen, milieu vervuiling aangepakt via the Municipal Zoning and Land Use Act (1975), en de the Municipal Decree for Riverside Areas Preservation (1976), zorgde ervoor dat de rivier niet werd gekanaliseerd maar de ruimte kreeg en parken en sportfaciliteiten langs de rivier te creëren die konden overstromen. Toen al…
Hergebruik panden stond voorop, en in de beschikbare panden en voormalige mijn gebieden werden algemene voorzieningen gevestigd. Overigens ook met minimale investeringen. Zo werd een voormalige groeve omgetoverd tot operahuis, Maar dan wel openlucht, waarbij de contouren van de grandeur van een operagebouw door een stalen buizen structuur werd gemarkeerd. Zeer bijzonder. Parken volgden en het openbaar groen steeg van 5 m2 per inwoner in 1960 naar meer dan 50 m2 in 2000, terwijl de bevolking in die periode sterk is gegroeid.
Het is slechts een kleine selectie van alle ingrepen, en het was geweldig om daar rond te lopen, en te zien hoe Lerner bij iedere stop steeds enthousiast werd aangesproken door lokale mensen. Voor iedereen tijd en een goed woord.
You don’t need all the answers, and should be prepared to make mistakes . Zo hield hij ons voor. Je moet gewoon beginnen, en “ Incredible , how far you can go when you just start things”
een wijze les, voor ons, hier uit het eeuwige polderland.
Hij zou met tussenperioden 3 x burgemeester worden, en later gouverneur van de provincie, waarna hii zijn eigen instituut stichtte, en vele steden adviseerde. Bovendien zijn ervaringen vastlegde als “Urban Acupunctuur”* .
Het wordt tijd dat wij ook gewoon beginnen.
* Het inspireerde oa Katleen de Flander later tot een promotiestudie, naar het toepassen daarvan in Europese steden: kleine ingrepen die het stedelijk klimaat kunnen doen kantelen, en als een olievlek zich uitbreiden, vooral gerelateerd aan brongebruik: “Open cycles closed cities, closed cycles open cities”
See also:
https://www.curbed.com/2021/05/jaime-lerner-curitiba-mayor-brazil.html
wiki:
https://en.wikipedia.org/wiki/Jaime_Lerner
en thesis: