Een ‘New Bauhaus’ ? Of Solar Decathlon….?

In mijn tijd als lector lag ik regelmatig overhoop met de academie van bouwkunst. Bij ‘de kunst van het bouwen’ kan ik me nog iets bij voorstellen, maar bij bouwkunst, de bouw als kunst, niet meer. Dat was min of meer de aanleiding voor trubbels, want in mijn aansturing vertrek ik vanuit form follows fysics, terwijl in de architectuur en destijds bij de academie min of meer Form Follows Architect het adagium was. De individuele expressie van de individuele emotie, van de architect.

Is dat wat wij zoeken vandaag? Ik denk het niet. De idee van bouwen als kunst moet nu eindelijk maar eens op de schroothoop. De architectuur heeft zich 150 jaar kunnen uitleven onder het negeren van allerlei fysische basisregels, denk aan Rietveld’s nep betonnen poppenhuis in Utrecht, een compleet mislukte poging modernisme /functionalisme en kunst te combineren. Alleen geslaagd in de ogen van hen die kunst boven alles verheffen. [1]

Dat is precies wat ons in problemen brengt, het negeren van fysische grenzen aan wat wij kunnen.

Natuurlijk, ik kan ook wel de schoonheid van gebouwen bewonderen, en helemaal van groepen gebouwen, cq buurten, maar ben toch overtuigd dat schoonheid uit fysische logica voortkomt, en niet uit menselijke emotie. Iets mag best mooi zijn, volgens welke definitie dan ook, maar moet op de eerste plaats geen energie en grondstoffen verspillen, het moet passen binnen een volhoudbaar gebruik daarvan. En dat was en en is een lastige boodschap, want zorgt ervoor dat architectuur niet vrij is. Dat niet alles meer kan.

Dat er wat moet veranderen in het bouwen en de architectuur dat is duidelijk. Daar schreef ik zelf ook al een boek over: de gebouwde omgeving ‘heruitvinden’. [2] Maar of dat nou moet moet met het oprakelen van de aloude Bauhaus principes, zoals de EU nu wil met het programma ‘New Bauhaus’, dat lijkt me toch niet.[3] New Bauhaus heeft de bedoeling To indentify inspirational projects, practices and concepts.

En ja, de politiek correcte trefwoorden staan erin: zoals

sustainability, from climate goals, to circularity, zero pollution, and biodiversity

aesthetics, quality of experience and style, beyond functionality

inclusion, from valuing diversity, to securing accessibility and affordability

Maar het wordt niet erg concreet, al barst het van de festivals, creatieve workshops en zo meer.[4] Ergens harde grenzen stellen waarbinnen de ontwerpen moeten blijven ontbreken. Denk met name ook aan het zeer gelimiteerde CO2 budget dat ons nog rest.

Maar goed, hoe zat dat ook alweer , met die originele Bauhaus beweging?

Het was de tijd van de Stijl, modernisme, maar toch ook ambachtelijk, en handwerk , en (multi-) functioneel . Dat zich moest vertalen in een synthese van plastische kunsten, ambachtelijke techniek en industrie. Maar het zwaartepunt lag toch vooral kunsten, de arts, gecombineerd met de crafts . Arts en Crafts, zoals in wel meer ‘kunstdomeinen’ destijds de trend was. Een zoektocht die uitmondde in modernisme, de stijl, en de poging de kunst te integreren en te industrialiseren, wat dan weer uit kwam bij functionalisme. Het moment eigenlijk dat het al oudere principe van form follows function pas echt doordrong tot de ‘bouwkunst’ .

“Where function does not change, form does not change”, was de oorspronkelijke redenering van Sullivan eind 19e eeuw. Die uitspraak houdt nog steeds zijn waarde, maar wanneer zal de functie veranderen? Als de omstandigheden daarom vragen, als de fysieke omgeving andere functies vereist, en vormen zich dienen aan te passen aan een nieuwe werkelijkheid. Als ook function follows fysics leidend moet zijn. En die werkelijkheid verandert momenteel met rasse schreden, de fysische omstandigheden vereisen een andere benadering mbt energie en materiaal gebruik, en wie zich niet aanpast, welke soort niet muteert, sterft uit. Mutatis mutandis, functie en daarmee vorm heeft zich te schikken naar de fysica van de omgeving.

Niet dat het Bauhaus nu direct verkeerd bezig was . Men onderzocht de relatie tussen theorie en praktijk, had relaties met het minimalisme, in die zin dat het materiaalgebruik beperkte, efficiënt ontwierp, en toen al, in de jaren 20 van de vorige eeuw, serieus aandacht besteedde aan energiebesparing, zoals Thomas Luetzkendorf beschrijft in het boek over het Haus am Horn, een van de pronkstukken uit die tijd. [5]

Voor een goed begrip , ik heb dan ook bewondering voor de Bauhaus beweging in die tijd, maar met name dus in die tijd. Die tijd is nu anders. Destijds waren architecten als Alice in Wonderland: ze hadden enorm veel nieuwe materialen ter beschikking dankzij de fossiele revolutie: glas, staal, beton, later aluminium, het kon niet op. En er moest wel gezocht worden naar wat daar mee kon en wat ermee te doen. En zoals ik in FFF schreef, dat doen ze feitelijk nog steeds.

En passant heeft dat minimalisme gecombineerd met de industrialisatie focus er ook voor gezorgd dat onderdelen van een gebouw eruit gehaald werden, want dat leverde creatieve uitdagingen en commercieel interessante producten op, de combi tussen kunst en praktijk, en dus gewoon uit het huis gesloopt: koeling via een kelder, geïntegreerd bed(stee), opslag in muurkasten, washok, compartimenteren (schuifdeuren). Het enige dat naar binnen kwam was het meest onhygiënische: het toilet. [6]

Dus anno 2022 een soort Bauhaus revival , prima, maar niet op die manier . Het is nu tijd voor een nieuwe aanpak die geen relatie heeft met dat feest-verleden, maar met een nog veel verder verleden; dat van bouwen met organische materialen, van voor fossiel, die in volhoudbare hoeveelheden beschikbaar zijn. En ja, we hebben weer werkplaatsen nodig, waarin onderzocht wordt hoe die materialen het meest effectief zijn in te zetten om mensen van onderdak te voorzien.

Maar dan zou ik zelfs toch nog eerder kijken naar het oude China, en Japan uit de Edo periode, hoe zij met materialen om gingen. Hier in Europa was het, voor de fossiele revoluties, toch vooral lomp en zwaar. In Azie was het vooral licht en evenwichtskunst. De basis was hout, zoals waar we ook nu in Europa op uit gaan komen, Een Yingzao Fashi revival, de bouwregels uit de 12 eeuw in China, die vastlegden hoe effectief te bouwen in hout. [7]

Maar dat is voor Europa wellicht wat te ver van het bed. Dan dus eigenlijk toch iets als “ before Bauhaus” , en beyond functionalism. Of dus wellicht zelfs “Beyond Bauhaus”. Maar, dat hebben we toch eigenlijk al? Is dat niet gewoon de Solar Decatlon, waar docenten, leermeesters, en studenten teams zeer creatief en zeer ambitieus het toekomstig bouwen verkennen? Neem dat als standaard, en ga niet apart met de conservatieve bouw en architectuur wereld aan de gang naar een model van het begin van het fossiele tijdperk. Dan zijn we zo weer een eeuw verder….

Niet geheel toevallig, mocht u geïnteresseerd zijn, komende weekenden ( in Juni) is het hoogtepunt van de Solar Decatlon in Wuppertal : de tentoonstelling van 18 woningen van Universiteits-teams uit heel Europa. [8] Daar is de toekomst te zien. (oa ook de TU Eindhoven, met team Virtue).