ofwel: is dit de ‘anderhalve graden economie’ ?
Als in 1989 de Berlijnse muur valt, staat de wereld even op zijn kop. Plotseling verandert het perspectief op veel zaken. Niet in de laatste plaats op de (verminderde) dreiging van een kernoorlog. Maar, terugkijkend, de belangrijkste is wel het onbegrensde geloof in vrije markt en wereldwijde handel dat ontstaat, omdat feitelijk niets ons meer tegenhoudt. Overheden, onder druk gezet door marktpartijen, waanden zich vrij om ‘all in’ te gaan. Met als resultaat dat energie en grondstoffen in versneld tempo worden uitgeput, en de problemen voor de toekomst zich opstapelen.
Niet iedereen vierde feest. Een van de slachtoffers in die periode was Cuba, zij hebben waarschijnlijk het meest concreet de val van de muur ervaren. Wat was het geval? Hun reilen en zeilen was sterk verbonden met Rusland cq de Sovjet Unie, als een van de laatste bastions van het Socialisme. Socialisme was een belangrijke tegenhanger van het liberalisme cq kapitalisme aan het begin van de 20ste eeuw, maar tegen het eind van de 20ste eeuw, waren de meest socialistische staten al ‘overgehaald’, om in het liberaal kapitalisme mee te gaan. En nu viel het laatste grote bastion, en kwam Cuba alleen te staan. (En China’s rol was destijds nog marginaal). Hun economie was sterk verstrengeld met die van Rusland, in de zin dat ze vooral suikerriet produceerden voor de export en in ruil olie en voedsel importeerden. Dat stopte onmiddellijk. En niet te vergeten dat Cuba nog steed geboycot werd door de VS, die in haar kielzog vele andere landen verbood met Cuba te handelen. Cuba stond alleen, een geïsoleerd eiland dat zijn eigen boontjes moest doppen. Maar daarvoor moest alles op zijn kop, hun landgebruik bijvoorbeeld was volledig gericht op export, maar moest ineens voor 100 pct gaan produceren voor de binnenlandse voedselvoorziening. En vrijwel zonder energie van olie als motor. Ze gingen door een enorm dal, met gebrek aan alles. Die periode staat bekend als de “Special Period”.
Het lijkt er sterk op dat vandaag de wereld als geheel op de drempel staat van een “Special Period”. Het corona virus kan onze maatschappij voor jaren beïnvloeden, en de economie in een diep dal storten, sommige studies voorspellen geen recessie maar zelfs een depressie, groter als de jaren dertig van de vorige eeuw.
Maar of dat zo zal zijn weten we pas achteraf. Wat we wel zien is dat landen terug geworpen worden op voorzieningen binnen hun landsgrenzen, grenzen die in sommige gevallen zelfs letterlijk sluiten. Gebrek aan alles dreigt , evenals faillissementen, grote werkloosheid, en paniekerige opstart van binnenlandse productie. Ik zie zelfs weer kleine naaiateliers die mondkapjes maken, een beeld van vervlogen tijden. Of niet?.
Er kan op twee manieren met deze periode worden omgegaan: de eerste is er het beste van hopen, en zodra het mogelijk is het oude leven weer op te pakken, te produceren en te consumeren of ons leven er vanaf hangt om de opgelopen (financiële) schade weer goed te maken. Daarbij de oorzaken weer vergetend. Of de maatschappij te hervormen, zodat er en meer robuuste economie ontstaat, in balans met de omgeving zonder dat die oververhit raakt.
Want bekijk het eens van de andere kant: Zijn wij als mens , als klein onderdeel van een allesomvattend aards systeem, niet zelf het virus, dat ecosystemen heeft aangevallen? Waarvan het immuunsysteem nu reageert, door de binnendringers aan te vallen met antilichamen, en met hoge koorts als symptoom, de klimaatopwarming?
Meer en meer studies suggereren dat deze pandemie niet op zichzelf staat. De kans erop is enorm toegenomen, dit zal niet de laatste zijn, en de oorzaak lijkt dezelfde als die voor klimaatopwarming: we vernietigen ecosystemen, verbranden fossiele grondstoffen en biomassa, groeien als mensheid als kool, druk op het systeem verhogend door steeds meer beesten te consumeren, daarbij de leefomgeving van al die andere soorten minimaliserend, en daardoor interactie van mens met wild en wilde natuur te vergroten, binnen de beperkte ruimtes. [1][2].
En de natuur slaat terug. Niet bewust natuurlijk, maar beschadigde systemen passen zich aan en reageren om een nieuwe evenwicht te creëren. Op een hoger temperatuurniveau bijvoorbeeld. Wat ook voor mens een goede strategie zou zijn: aanpassen, in plaats van negeren of bestrijden door brute kracht. En deze “Global Special Period” gebruiken om ons gedrag en grondstoffenbeslag te reorganiseren om ons aan te passen aan de nieuwe werkelijkheid.
Het is niet zo ingewikkeld om de richting van een aantal van die oplossingen te detecteren, om ons uit deze puinhoop te redden. We moeten onze leefruimte drastisch beperken, evenals onze “bebouwde omgeving”, en daarmee meer ruimte te geven aan de wilde en natuurlijke omgeving. Wat vergt dat we meer bescheiden gaan leven, en natuur niet meer zien als iets dat we exploiteren, wat betreft grondstoffen maar ook met betrekking tot andere levende soorten . Eigenlijk dus sociaal zijn naar onze omgeving.
Wat ons dwingt om te heroriënteren op de manier waarop we leven en onszelf huisvesten. Kunnen we het ons permitteren dat iedereen in een groot huis met een grote tuin woont, geheel geklimatiseerd, gebouwd van materialen met een hoge impact? En in een gebouwde omgeving ontworpen als een feest voor de mensheid, met iedereen altijd en overal bereikbaar, digitaal of vliegend?
Of zouden we elke m2 in dienst moeten stellen van de ecologie, waarbij we op bescheiden wijze de jaarlijkse (meer-)opbrengst in energie, materiaal of voedsel kunnen oogsten?
De kansen voor duurzaamheid, zoal Guillaume Habert het samenvat in onze discussie, zijn niet in het bouwen zelf, maar in onze gebouwde omgeving, de manier waarop we ruimte organiseren. Denk aan lokale werkplekken, wat reizen voorkomt, kantoren omgebouwd tot woningen, en nieuwbouw voorkomen? Om er een paar te noemen.
Tenslotte zijn het niet menselijke sociale of culturele processen die de aarde draaiend houden, maar fysisch biologische processen. De fysica daarvan zou leidend moeten zijn voor hoe te leven en te interacteren met de natuurlijke omgeving. De te leveren functies zijn afhankelijk van de fysica. Bekend is het esthetische credo: Form follows function, dat grote invloed heeft op de functie ‘huisvesten’. Maar dat is geheel geënt op op het ontwerp en bouw van de gebouwde omgeving naar de wensen van mensen. Het principe ( niet credo) zou moeten zijn: ‘Form Follows Physics’. Waarbij de vorm afhankelijk is van de functies die aan ons dienstbaar zijn, voor zover ze passen in het grote plaatje. Zeker als we willen overleven met dadelijk 10 miljard mensen, die allemaal streven naar dezelfde welvaart als de 1% rijksten in de wereld (die al meer bezitten dan die overige 99%). [3]
Geld, en het financiële systeem dat de mensheid verzonnen heeft en de blinde focus op bezit heeft veroorzaakt, gaat ons niet helpen dat probleem op te lossen. Het is compleet losgeslagen van de realiteit, heeft geen fysische betekenis of relatie met de werkelijkheid , die van het functioneren van het aards systeem. Het is gericht op uitputten van bronnen, en creëert zo schuld aan de financiële kant zowel als aan de grondstoffen kant. Zoals ik het eerder beschreef: het is een piramide spel in het kwadraat.
Maar dan wat? Hoe moeten we hier in de ‘Global Special Period’ op reageren? In ieder geval niet door terug te keren naar de oude modus, de economische verliezen trachten te compenseren. In feite, door de lockdown in veel landen, zien we nu al de effecten op de CO2 emissies: die zijn een stuk lager*. Daarbij zijn de luchten blauw, met verminderde sterfte door minder luchtvervuiling. In dat verband is is het kenmerkend wat gebeurde nadat Columbus Zuid Amerika had ‘ontdekt’: in de eerste jaren daarna vielen er enorm veel slachtoffers door ziekten, meegebracht door de Spanjaarden en voorheen onbekend op dat continent. Maar als gevolg daarvan was er 50 jaar later een dip in de CO2 emissies te constateren: Vanwege de massale sterfte was de landbouw in elkaar geklapt, en overal herstelde de natuur door de groei van nieuwe bossen , die CO2 vastlegden…. [4]
Natuurlijk kunnen wij het ons niet permitteren dat de landbouw ineens onderuit gaat, maar we kunnen wel zorgen dat grote stukken land beschikbaar komen, als we bijv. onze vleesconsumptie drastisch reduceren. Als dat gebied dan in bossen wordt omgezet, dan leggen we CO2 vast, kan biodiversiteit herstellen, en kunnen we daar materialen aan ontlenen, als we dat volhoudbaar managen. De literatuur laat toch al zien dat we onze landbouw drastisch moeten herzien. In Nederland is er een hoge landbouw output, maar de input wordt vaak buiten beschouwing gelaten, en die is in energietermen gemiddeld 6 x zo hoog! Iedereen zal beseffen dat dat onhoudbaar is. Om de input lager te krijgen als de output, moeten we naar meer natuur gedreven systemen, met arbeid als voornaamste input ipv fossiele brandstoffen. En voedselbossen maken een grote kans, met hoge opbrengsten.
Hoe gingen de Cubanen om met hun special period? Een van de partners in onze discussies, Fernando Martirena, destijds nauw betrokken bij de veranderingen als Professor aan de Universiteit van Santa Clara, schreef er een boek over samen met Kurt Rheiner Pozak. Een paar interessante passages zal ik hier citeren, maar het is de moeite het hele e-book te lezen[5].
Het dwong Cuba om “van een gecentraliseerde, hoog geïndustrialiseerde productie om te schakelen naar kleinschalige productie van bijvoorbeeld bouwmaterialen, van lokaal beschikbare grondstoffen”.
Eveneens belangrijk was dat op het dieptepunt in de crises, “de overheid besliste dat duurzaamheid centraal moest staan, de erkenning dat bescherming van de natuur centraal zou staan in het nieuwe ontwikkelingsmodel. Een wettelijke regeling verplichtte alle partijen in de economie om de natuur en ecologie te beschermen”.
Omdat olie schaars was, moest het gehele transport op de schop, wat er oa toe leidde dat de fiets het belangrijkste vervoermiddel werd. Een andere interessante switch was dat regionale overheden de taak kregen hun eigen bronnen te mobiliseren: “het tekort aan grondstoffen, creëerde een golf aan decentralisaties, die gemeenten de lead gaven in de hervormingen. Zoals de ontwikkeling van stadslandbouw, productie van materialen en goederen met een lage energie impact, en lokale organisaties voor het verzamelen en leveren van reserveonderdelen. Dat werden hoogtepunten van de reorganisatie, droegen er enorm aan bij om Cubanen door de crisis te helpen“.
Urban farming werd een noodzaak, en op het hoogtepunt werd 1/3 van alle groenten voor Havanna midden in de stad geproduceerd, op daken, parken, en andere vrije plekken. Binnen een paar jaar “veranderde het traditionele dieet van de cubanen van rijst bonen en varkensvlees in een veel gezonder dieet van groenten en vis”.
En alhoewel reparatie van veel zaken al normaal was in Cuba, in deze periode werd dat van levensbelang en groeide enorm. Het zijn onze repairshops, maar dan XXXL. Naast dan nog het Spare Parts Forum, dat op nationale schaal vervanging regelde voor de industrie. Interessant is dat nu op dit moment, in de Corona crises, Cubanen 3D printers gebruiken om onderdelen voor ventilatie units te produceren, voor de patiënten op de Intensive Care. (vergeet niet, Cuba leeft nog steeds onder een boycot). Vanuit bouw perspectief, was een belangrijke verandering die naar low embodied energy materialen, ook lokaal geproduceerd, en nog steeds verder onderzocht en ontwikkeld. Bouwen met klei, leem, bamboe kende een revival.
Er valt veel te leren, voor hoe we de huidige ‘Global Special Period’ kunnen gebruiken voor verandering. Vanuit Cuba valt dat samen te vatten als: lokaal, decentraal, repareren, low energy, groen, arbeid, als elementen Ander landen die als duurzaam worden gezien, zoals oa Costa Rica en Bhutan laten dezelfde trends zien. En denk aan ‘Small is beautiful’, een boek door Schumacher, dat, zo geeft Martirena aan, een gids vormde voor de duurzaamheids strategie van zijn onderzoeksinstituut.
Een en ander zal zich natuurlijk niet precies zo vertalen in de Europese context, maar de richting van veranderingen zal wel overeen kunnen en moeten komen. Het is daarbij ook weer hoopvol te beseffen dat ineenstorten van de maatschappij niet leidt tot de ondergang van een maatschappij (al kan het levens kosten), maar dat het leidt tot verlies aan complexiteit: de transitie is vooral gelegen in het ontstaan van veel eenvoudigere en directe structuren, die het van lokale bronnen moeten hebben, en sociale samenwerking. [4] Den weer aan de eerder genoemde kleine naaiateliers die mondkapjes produceren. Het is complexiteit die verloren gaat, terwijl sociale structuren kunnen groeien, zoals we nu dus ook hier zien: er is veel solidariteit, ook in landen waar je dat wellicht niet had verwacht. Buren zien elkaar weer en helpen elkaar, gemeenschappen zijn versterkt, wat allemaal tot op zekere hoogte bijdraagt aan decentralisatie en autarkie. Van de andere kant, het corona virus maakt geen onderscheidt tussen mensen, tussen arm of rijk bijvoorbeeld, wat hopelijk van invloed kan zijn op hoe rijke en arme landen met elkaar omgaan.
Veranderingen zijn er evenwel niet alleen voor een Speciale Periode die direct voor ons ligt, maar om te blijven en te beklijven, om een meer robuuste en volhoudbare samenleving te creëren, in evenwicht met het fysisch-biologische , en daarmee grote confrontaties met natuurkrachten te vermijden, met het systeem dat ons juist moet onderhouden. Het is niet handig om de mond die je voedt te beledigen… Go with the flow, maar dan de fysische variant.
Dit artikel is geïnspireerd op eerste discussies rond dit thema met Fernando Martirena, Professor in Santa Clara Cuba, en Guillaume Habert, professor aan de ETH Zurich, De tekst is echter op persoonlijke titel.
nagekomen bericht van Fernando Martirena:
“Interestingly, because of the “independence” that Cuba was forced to seek for, we are coping very well with COVID-19, with own developed medication, community based and reliable health care system, hand made face masks and 3D printed spare parts for the IC ventilators which we are ban to purchase from US related companies… and so on… there is life beyond COVID-19, but it should be ANOTHER kind of life!!”
*Misschien is het verbeelding, maar met een beperkte quarantaine , heb ik af en toe het gevoel weer terug in de jaren zestig te zijn. Veel vrije tijd, veel verveling, waardoor je weer nieuwe dingen gaat doen of onderzoeken, En op zondag hang je maar wat rond, om ’s avonds een spelletje te spelen… Niet het anderhalvemeter leven, maar het 1,5 graden leven ….
and
[2] https://www.unenvironment.org/news-and-stories/story/coronaviruses-are-they-here-stay
[3] oxfam https://www.oxfam.org/en/press-releases/richest-1-will-own-more-all-rest-2016
[4] The Human Planet, How we created the Anthropocene, Lewis and Maslin, 2018, Pelicaan.
[5] http://www.english.ecosur.org/
and
http://www.english.ecosur.org/index.php/when-the-flow-of-oil-stopped (start at bottom)
