150 jaar geleden begon “het feest der architecten” . Behalve de lift, over de gevolgen waarvan ik eerder schreef , kwamen er ook talloze nieuwe materialen beschikbaar, in grote hoeveelheden, dankzij fossiele energie: gewapend beton, staal , glas, aluminium, plastics. En de architecten vierden feest, ze konden het zo gek niet bedenken of het was te maken, of de ingenieurs losten het op. Het was sinterklaas, en eigenlijk zijn ze daar nog steeds niet over uit. Nog steeds wordt er volop geëxperimenteerd, er heeft zich geen nieuw architectonische taal ontwikkeld. Gebouwen staan op zichzelf, waardoor er ook zelden een samenhang op buurt of stad niveau ontstaat.
Een groet boef was le Corbusier, die zich liet gaan in megalomane projecten, zoals plan Voisin voor Parijs, waarbij de mens ondergeschikt werd aan de architectuur, of de waanbeelden van de architect. En daar heeft de stedenbouw nog steeds last van: bijvoorbeeld in de dichtheids-discussie:
De meest dichtbevolkte steden in de geschiedenis waren laagbouw steden: zoals bijvoorbeeld Venetië, dat in de renaissance zon 150000 inwoners per km2 had. In 1960 nog 100.000 zelfs, en nu zon 65.000. ter vergelijking, New York en Parijs zitten rond de 21000. En neem daarbij dat de Parijse binnenstad de meest energie-efficiënte lay out heeft van miljoenensteden in de wereld. Dat werd bij lange niet gehaald door le Corbusier. Wat le Corbusier veroorzaakte met zijn torens, was het creëren van veel ongebruikte leegte eromheen , die uit het publieke domein werd getrokken en naar privaat verhuisde. In de meer dichtbevolkte laagbouw steden is er vrijwel geen private ruimte, privaat en publiek lopen door elkaar heen, wat een aantrekkelijke en levendige stad maakt.*
Op gebouw niveau hebben we ook nog steeds last van waanbeelden van architecten. Het meest desastreuze voorbeeld uit die tijd is het Rietveld Schröder huis . Wereld beroemd, maar in elkaar geknutseld door een verliefde meubelmaker, zonder verstand van bouwen. Hij wilde graag het moderne uitstralen, indruk maken op zijn opdrachtgeefster met wie hij later zou trouwen, en geïnspireerd door alweer een niet-bouwer, de schilder Mondriaan. En hij maakte een poppenhuis dat van beton had moeten zijn. Maar dat eenvoudige materiaal was zelfs teveel gevraagd: het kon niet bekist worden. Uiteindelijk , en nog dagelijks trappen er tientallen toeristen in, is er geen druppel beton in het huis te vinden: het is een samenraapsel van metselwerk, staal en hout, en afgewerkt alsof het beton is. Het is een schijnvertoning van het ‘moderne bouwen’. Dat is tegelijk een van de grootste problemen met het huis: het vergt continue onderhoud, het is neerlands woning met de grootste onderhoudsbehoefte . Tel uit je winst.
Er zitten zelfs balken boven kozijnen opgelegd, de grootste doodzonde die een architect kan maken. Bovendien, ik stelde destijds terloops de vraag aan de assistent van Rietveld die na zijn dood met het onderhoud belast is, ‘heeft het nogal wat koude bruggen‘. ‘Wat’, riep hij uit, ‘het is een groot koelelement’. En het is zo lek als een zeef.
Er is aan gerekend, verschillende scenario’s om het gebouw energie efficiënter te maken. En zelfs met een combinatie van alles wat denkbaar was, kwam het gebouw niet lager dan een EPC van 1,96 ( en destijds was de eis in Nederland nog maar 1.2, nu zitten we op 0,4 en binnenkort op ‘0’). Het was onmogelijk om ook maar in de buurt van een redelijke prestatie te komen zonder de architectuur te veranderen. Een bewijs dat architectuur niet vrij is. Dat het niet mogelijk is om de architectonische vrijheid te laten prevaleren boven en redelijke energie en materiaalprestatie.
Dit knoeiwerk staat nu op de VN lijst van werelderfgoed, en geldt dagelijks voor duizenden studenten als een archetype van modern bouwen. Zelfs in een tijd waarin men nog niet besefte dat grondstoffen eindig (..) zijn en energiegebruik het klimaat zou veranderen, was dit een gedrocht. Als er iets gesloopt moet worden, is het dit gebouw, en alle foto’s vernietigen. Zeker nu. Of , beter wellicht, er een monument van grootheidswaanzin van maken, om te leren hoe het niet moet.
Ik betoogde dit eens in een zaal met honderden Braziliaanse architectuur studenten in SaoPaulo, en ik ben nog nooit na afloop zo belaagd geweest. Ze stonden in rijen om me te overtuigen dat het toch mooi was en vernieuwend, en dat ik daar begrip voor moet hebben. Maar als het nu desastreus is voor ons klimaat en grondstoffen, blijven we dan vasthouden aan het subjectieve ‘mooi’ ?
Trouwens , zijn beroemde stoel, die ik mijn studententijd moest namaken, is een gedrocht als stoel, je kan er geen twee minuten in zitten. Het argument dat dat niet de bedoeling is , maar dat het een icoon is van de zoektocht naar het moderne, is een voorbeeld van de blasé wereld waarin vele ontwerpers en cultuurbarbaren leven. Het is werkelijk zwelgend in luxe, leidend tot allerlei excessen, en daarmee onevenredig energie en materiaalgebruik, die komend generaties grote problemen gaat opleveren. Louis XIV, die Louis-van-na mij-de-zondvloed, was er niets bij.
De moderne variant van le Corbusier en Rietveld hebben we ook: dat is Calatrava. Zijn eerste werk als ingenieur, want dat is ie feitelijk, beloofde veel. Ik was onder de indruk van zijn garagepoort in Dublin, die als ze opende , tegelijk een sierlijk afdak vormde. Brilliant stukje technisch ontwerpen. Maar dat was een poort. In de jaren daarna vloog hij steeds verder uit de bocht. Na wat bruggen ging hij ook gebouwen ontwerpen. Zijn toren in Malmö, Turning Torso genaamd, omdat ie zelf verkondigde dat ie ontworpen was naar het evenbeeld van zichzelf toen hij zich voor de spiegel spiraliseerde, was een ramp, Qua kosten uiteraard, want dat zijn al zijn ontwerpen, maar meer nog in materiaal gebruik. Die toren weegt meer dan 3500 kg per m2 nuttig vloeroppervlak, (vooral door een dubbele constructie) terwijl een normaal appartementen gebouw ‘slechts ‘ 1000 kg/m2 nodig heeft ( en ook dat kan nog veel minder) . Het is woekeren met grondstoffen der aarde. Zijn operagebouw in Valencia komt zelfs (geschat op basis van openbare bronnen) rond de 5000 kg/m2 uit. En op wat uitzonderingen na, is gewicht een indicatie van de milieuimpact van materialen. Ook in die jaren ontwierp hij de overkapping voor het olympisch stadion in Athene. Normaal zou je dat met de kortste overspanning doen, maar niet Calatrava: hij koos de lange kant, met een overspanning van bijna 300 mtr, in de buizen van 3 mtr doorsnede kan je lopen. En als het nou nog zin had, Een stadion overkapping in Athene moet vooral bescherming tegen de zon bieden, maar de zuid-west gericht lange zijde doet dat in het geheel niet. Het is materiaal verspilling alleen om te imponeren. Zelfs de Romeinen wisten al hoe je dat deed: met kabels en doeken over het colosseum. ( in het voetbalstadion in Frankfurt hebben ze dat op een moderne wijze wel zo gedaan [x]) . Zo kan ik nog wel even doorgaan.
Inmiddels heeft iedereen die met hem in zee gaat rechtszaken lopen. Het is megalomaan, en grondstof verslindend. Als iedereen zoals als hij bouwde waren we drie keer zo snel door onze grondstoffen heen, ofwel hadden we 3 aarde’s nodig alleen al om architecten te plezieren.
En je ziet de gevolgen van deze vereerde voorbeelden nog steeds terug in de nieuwbouw die nu tot stand komt, Nu nog steeds zijn de meeste daken niet geschikt voor grootschalige zonne energie toepassingen. En de materialisering van het gebouw houdt vrijwel geen enkele rekening met de impact van de gebruikte materialen, in hoeveelheid en produktie-energie ervan.
Het is tijd dat architecten , de goeden niet te na gesproken, na 150 jaar tot een gezamenlijke vormentaal komen die past bij de wetenschap van deze tijd. Dat ze ontwerpen met respect voor de wat de aarde kan leveren, en het gebouw aan energie kan ontvangen. Duidelijke kaders scheppen, en zo hun bijdragen leveren aan het beperken van klimaatverandering en grondstof uitputting. Het kan niet eeuwig Sinterklaas blijven.
* met dank aan Serge Salat
foto: “bal des beaux arts”, New York 1931. van Alen, van der Rohe, and other architects dressed as their designed skrscrapers.
le Corbusier:
Rietveld:
http://www.archdaily.com/99698/ad-classics-rietveld-schroder-house-gerrit-rietveld
Calatrava Athens: https://en.wikiarquitectura.com/35at-2/?id=111488
http://www.stadia.gr/oaka/oaka-f.html
https://www.youtube.com/watch?v=E0aNoxemPhc
Calatrava Malmo:
https://brklyngirl.com/2014/09/08/29638/
frankfurt: http://www.eccon.biz/case-study/commerzbank-arena/
https://www.youtube.com/watch?v=jgKmJqRAsPM
https://www.youtube.com/watch?v=0uXEXNH8sCo
http://www.vision4venue.com/en/projects/commerzbank-arena.php
